Kwallen aan de Belgische kust
Overgeleverd aan wind, stroming en getijden komen de moeilijk zichtbare, geleiachtige lichamen en irriterende tentakels van kwallen wel eens in contact met zwemmers. Sommige jaren spoelen ze in grote getalen aan op het strand.
Zijn ze gevaarlijk?
Een honderdtal soorten staat bekend als gevaarlijk voor de mens. De gevaarlijkste kwallen zijn tropische soorten, waarvan de giftigste de Australische zeewesp (Chironex fleckerii) is, die dodelijk kan zijn voor de mens.
Langsheen onze kustlijn komen geen soorten voor die dodelijk zijn voor de mens. Maar een contact met bepaalde Noordzeekwallen kan een onaangename ervaring zijn.
Wat gebeurt er bij een kwallensteek?
De reacties die optreden na het contact met een kwal, zijn het resultaat van de ontlading van duizenden microscopisch kleine capsules, de netelcellen (de nematocysten). Deze netelcellen bevinden zich meestal op de tentakels, maar soms ook op de hoed. Elke netelcel bevat een dunne, opgerolde buis die is ondergedompeld in gif en gewapend is met kleine naaldjes, soms in de vorm van een harpoen.
Onder invloed van een mechanische (contact met een prooi) of chemische stimulus (zoet water,…) worden ze afgeschoten uit de capsule en wordt gif vrijgegeven. De intensiteit van de reactie is afhankelijk van het contactoppervlak met de tentakels en van het type gif, dat van soort tot soort verschilt.
Netelcellen blijven actief zelfs als ze droog zijn. Contact met aangespoelde kwallen is dus te vermijden.
Wat zijn de symptomen van een kwallensteek?
Contact met kwallen kan drie soorten reacties geven:
Lokale symptomen die zich beperken tot de contactzone.
Algemene symptomen veroorzaakt door een allergische reactie.
Algemene symptomen van vergiftiging door de verspreiding van gif in het lichaam (zeer zeldzaam bij kwallen uit de Noordzee).
Lokale symptomen zijn: directe pijn (meer of minder intens), vergelijkbaar met een brandwonde, gevolgd door een progressieve ontsteking van de huid: roodheid, zwelling, jeuk en blaren die geïnfecteerd kunnen raken. De letsels kunnen littekens achterlaten onder de vorm van pigmentvlekken. Het patroon van deze huidmarkeringen kan helpen bij het identificeren van de kwal om vervolgens te bepalen welke eerste hulpbehandeling het beste is.
Gif van kwallen is sensibiliserend, wat wil zeggen dat herhaald contact een allergische reactie kan veroorzaken. Ook kruisreacties zijn mogelijk.
Allergische reacties (algemene malaise, zwelling van het gezicht, ademhalingsproblemen,…) zijn medische noodsituaties en vereisen een onmiddellijke medische interventie.
Algemene symptomen van vergiftiging (duizeligheid, braken, diarree, spierpijn,…) komen zeer zelden voor na contact met kwallen aan de Belgische kust.
Eerste hulp bij een kwallensteek?
Bij algemene symptomen (zwelling van gezicht of lippen, problemen met ademhaling,...) of indien men zich onwel voelt, bel 112 of raadpleeg onmiddellijk een arts.
- Zorg ervoor dat het slachtoffer stil blijft zitten zodat verdere circulatie van het gif wordt vermeden.
- Spoel de aangetaste huid met zeewater. Gebruik hiervoor geen zoet water, want dit kan de niet afgeschoten netelcellen alsnog activeren.
- Enkel voor de kompaskwal (Chrysaora hysoscella): dompel het lichaamsdeel onder in azijn voor minstens 30 seconden.
- Zichtbare tentakels kunnen door middel van een pincet of wattenstaafje worden verwijderd. Om onzichtbare tentakels te verwijderen kan men scheerschuim aanbrengen en voorzichtig schrapen met de rand van een stukje karton of bankkaart, van de tenen of vingers naar boven toe.(1) Gebruik hiervoor niet je blote handen.
Vermijd wrijven of schuren met zand op de aangetaste zone. - Breng zuiveringszoutbrij (50% natriumbicarbonaat en 50% zeewater) aan op de huid voor enkele minuten en spoel af met zeewater.
- De pijn kan verlicht worden door het getroffen lichaamsdeel in heet water (42-45°C) te baden gedurende ongeveer 30 minuten.(2) Bij gebrek aan warm water kan het aanbrengen van een ijszak ook verlichting brengen.
- Desinfecteer de aangetaste zone.
- Als de pijn aanhoudt, of indien de aangetaste zone tekenen vertoont van een ernstige ontsteking, raadpleeg een arts.
- Bij oogcontact spoelen met fysiologisch water. Elk contact met de ogen dient door een arts te worden onderzocht.
- Het is aan te raden de aangetaste zone te beschermen tegen de zon om kans op vorming van littekens (bruine vlekken) te verminderen.
Het is niet aan te raden op de kwallensteek te urineren!
(1) Er worden verschillende middelen voorgesteld om de activering van niet afgeschoten netelcellen te voorkomen, zoals het gebruik van azijn, alcohol of natriumbicarbonaat (maagzout). Deze middelen zijn vaak gemakkelijk te verkrijgen. Hiervan heeft enkel natriumbicarbonaat een globaal positief effect; alcohol heeft in de meeste gevallen een negatief effect. Het gebruik van azijn is soort-specifiek en wordt aan de Belgische kust enkel aanbevolen na contact met de kompaskwal (Chrysaora hysoscella). Experimenten in laboratoria hebben aangetoond dat het gebruik van azijn het vrijgeven van gif stimuleert bij Cyanea capillata, Pelagia noctiluca en Physalia physalis.
(2) Hoewel de effectiviteit van onderdompeling in heet water niet is onderzocht voor alle vergiftigingen door kwallen, is het redelijk om dit voor te stellen om de eiwitten in het gif te deactiveren.
Preventie
Draag zoveel mogelijk rubberen schoenen op het strand en wees voorzichtig en alert wanneer je het water ingaat. Vermijd contact met kwallen door een wijde omtrek te maken, aangezien de tentakels zich ver van het kwallenlichaam kunnen uitstrekken.
Welke kwallen komen voor aan de Belgische kust?
Addendum:
De volgende twee kwallensoorten zijn giftiger, maar worden zelden aan de Belgische kust gesignaleerd. Wel zijn ze al opgemerkt in wateren van buurlanden.
Eerste hulp
De eerste zorgen zijn dezelfde zoals voor de kwallen uit de Noordzee:
- Haal het slachtoffer uit het water en spoel de letsels met zeewater.
- Tentakels die aan de huid vastzitten, dienen voorzichtig te worden verwijderd, zonder ze te beschadigen (toepassing van scheerschuim en voorzichtig schrapen met stukje karton of bankkaart).
Het gif van de Physalia physalis wordt door warmte geneutraliseerd (het gebruik van azijn is af te raden). Het is daarom aanbevolen om het aangetaste lichaamsdeel in heet water te baden (45°C maximum). Dit zal ook de pijn verlichten. De effectiviteit van deze warmtebehandeling is door een Australische studie aangetoond.
De rest van de behandeling is symptomatisch. In geval van algemene symptomen is medische tussenkomst noodzakelijk.
Oogletsels moeten worden gespoeld met zoutoplossing en onderzocht door een arts.
We danken het Vlaams Instituut voor de Zee en het Laboratoire d'Océanologie de l’Université de Liège en in het bijzonder Nancy Fockedey, Jan Seys, Karen Rappé, Lies Vansteenbrugge (ILVO), Amandine Collignon en Jean-Henri Hecq voor de informatie die ze ons bezorgd hebben omtrent Noordzeekwallen.